Varikosel çirkli qanı xayadan (yumurtadan) uzaqlaşdıran damarların anormal genişlənməsi nəticəsində yaranan bir vəziyyətdir. Nəticədə xayalarda yığılan çirkli qan temperaturun artmasına səbəb olur və bu qanda olan tullantılar xaya funksiyalarının pozulmasına səbəb olur. Nəticədə, qasıqda ağrı və ya narahatlıq təsirlənmiş testisin ölçüsünün azalmasına, yumşalmasına, sperma dəyərlərinin pisləşməsinə və kişi hormonlarının səviyyəsinin azalmasına səbəb ola bilər.

Ayaqlarda görülən varikoz damarlarına bənzəyən damarlarda şişkinlik bəzən kənardan da hiss oluna bilər. Adətən yeniyetməlikdən əvvəl və ya yeniyetməlik dövründə baş verir. On yaşından kiçik uşaqlarda nadir hallarda olur.​

Yetkin kişilərdə təxminən 15% -də rast gəlinir. Başqa sözlə, təxminən hər 7 yetkin kişidən 1-də varikosel diaqnozu qoyulur. Sperma dəyərində pisləşmə olan kişilərin 25% -ində səbəb varikoseldir. Uşaq sahibi ola bilməyən hər 3 kişidən təxminən 1-i və daha əvvəl uşaq sahibi olub, lakin yenidən uşaq sahibi ola bilməyən kişilərin 40-50%-i varikoseldən qaynaqlanır.

Bunun niyə baş verdiyi barədə dəqiq məlumat yoxdur. Ancaq uzun müddət ayaq üstə durmaq, gücənmə, özünü sıxma kimi vəziyyətlərdə varikoselin yarana biləcəyi bilinir. Venaların içində olan klapanların problemli olduğu düşünülür. Qapaq – klapan bir növ açma-bağlama açarı kimi fəaliyyət göstərən və qanın ürəyə doğru geri hərəkət etməsinə kömək edən iki qanad kimi quruluşa malikdir. Qapaq düzgün işləmədikdə, qan xayalardakı damarlarda toplanır və zamanla şişkinliyə səbəb olur.

Varikosel xayaya necə zərər verir?

Testisin zədələnməsi iki əsas səbəbə görə baş verir: temperaturun artması və qanın venada göllənməsinə bağlı olaraq toksik maddələrin yığılaraq xayaya və spermə zərər verməsi. Artan temperatur həm sperma, həm də androgen (kişi hormonu) ifraz olunmasına mənfi təsir göstərir. Varikosel sperma sayına və hərəkətinə mənfi təsir etməklə yanaşı, sperma DNT-sinin zədələnməsinə də səbəb olur. Varikosel olan, lakin sperma sayı və hərəkəti normal olan, lakin uşaq sahibi ola bilməyən kişilərdə əsas problemin DNT zədələnməsi olduğu bilinir.

Varikoselin şikayətləri nələrdir? Hansı əlamətlər olur?

​Varikosel bir çox xəstələrdə simptomlara səbəb olmur və asemptomatik olaraq qalır. Ancaq bəzi hallarda aşağıdakı simptomlar müşahidə edilə bilər:

• Daha çox sol tərəfli xaya ağrısı, diskomfort hissi. Adətən ayaq üstə durarkən nəzərə çarpır və uzanarkən rahatlaşır.
• Torbalarda temperaturun yavaş artması nəticəsində hüceyrə kütləsinin azalması ilə xarakterizə olunan sol xayada kiçilmə
• Sonsuzluq

Bununla belə, varikoselli kişilərin 75%-i sonsuz deyil və 80%-nin sperma qiymətləndirməsi normaldır.

Varikosel niyə sol tərəfdə daha çox olur?

Varikosel 75-95% hallarda sol tərəfdə görülür. Xəstələrin 10%-də ikitərəfli, 2%-də isə sağ tərəfdə müşahidə edilir. Sol xayanın çirkli qanını daşıyan vena qasıqdan yuxarıya doğru hərəkət edərək böyrək venasına qarışır. Sağ tərəfdə bütün bədən qanını ürəyə daşıyan aşağı boş vena adlanan əsas damarla birləşir. Böyrək venasına sol tərəfdə düz bucaq altında birləşən venada qan axını yavaşlayır və əks axın baş verir. Yenə sol tərəfdəki damarlar sağ tərəfdən 8-10 sm uzundur. Xüsusilə adrenal vəzidən tərs axınla gələn toksik məhsullar da xayanın zədələnməsinə kömək edir.

Varikosel diaqnozu necə qoyulur?

Diaqnozu qoymaq üçün urologiya şöbəsinə müraciət etmək lazımdır. Müayinə zamanı uroloq xəstələrin şikayətlərini sorğulayır, onların ətraflı xəstəlik tarixçəsini öyrənirlər. Varikosel diaqnozunu təsdiqləmək üçün həkim tərəfindən fiziki müayinədən keçmək vacibdir. Müayinə zamanı uroloqlar xarici cinsiyyət orqanlarını diqqətlə araşdırır və xayadakı damarlarda şişkinlik olub olmadığını yoxlayırlar.

Bundan əlavə, bu nahiyədə damarların düyünlənməsi ciddi problemlər yarada bildiyi üçün müayinə zamanı həmin strukturlar da yoxlanılır. Torbadakı damarlar ayaq üstə durarkən daha asan hiss edilə bilər. Bu səbəblə müayinə ayaq üstə edilir. Müayinə zamanı həkim xəstədən gərginlik və ya öskürək tələb edə bilər. Bu yolla varikoselin dərəcəsi müəyyən edilir. Xaya ölçüləri də müqayisə edilir. 

Fiziki müayinə əslində diaqnoz qoymaq üçün kifayətdir. Lakin müayinə zamanı diaqnozun çətinləşdiyi hallarda xayaları ultrasəs müayinəsi (skrotal rəngli doppler ultrasonoqrafiya) tələb olunur. Piylənmə, hidrosel (yumurta ətrafında maye yığılması), əvvəlki əməliyyatlar və xaya həssaslığı olduğu zaman ultrasəs muayinəsi olunması məsləhətdir.

Varikosel ilə xayanın ultrasəs müayinəsi zamanı şişmiş venalarda qanın geriyə doğru axması müşahidə edilir və dəqiq diaqnoz qoyulur. Yalnız sağ tərəfdə varikoselin olması nadir bir vəziyyətdir. Çox nadir olsa da, böyrəkdəki şiş səbəbiylə varikosel yalnız sağ tərəfdə baş verə bilər. Bu vəziyyətdə böyrək ultrasəsi də tələb oluna bilər.

Varikoselin dərəcələri hansılardır?

Müayinə zamanı varikosel şiddətinə görə dərəcələrə bölünür: 

• 1-ci dərəcə varikoseldə xaya venalarının gücənmə (valsalva) ilə genişlənməsi aşkar edilir. 
• 2-ci dərəcədə damar genişlənməsi əl ilə gücənmə olmadan hiss edilə bilər. 
• 3-cü dərəcə varikosel ən ağır səviyyədir və xaya damarlarının genişlənməsi və qıvrılması xaricdən görünə bilər. Bundan əlavə, xaya ölçüləri, xaya konsistensiyaları və sperma kanalları ətraflı şəkildə araşdırılır.

Varikoseldə sperma analizi (spermioqramma) nədir?

Varikosel sonsuzluğa səbəb ola biləcəyi üçün diaqnozu qoyulmuş insanlarda sperma analizi (spermiogram) edilməlidir. Adətən spermioqramma testləri iki fərqli vaxtda aparılır və iki test arasında 1-3 həftə olmalıdır. Bu testlə spermanın sayı, forması və hərəkətliliyi müəyyən edilir. Sperma sayı 5-10 milyon olarsa, əlavə qan testi tələb olunur. Qan testində sperma istehsalına təsir edən FSH və testosteron hormonlarının səviyyəsi yoxlanılır. Sperma sayı 5 milyondan az olarsa, bəzi genetik testlər edilə bilər. Genetik testlərdə xromosomlar araşdırılır.

Kimlərdə varikosel müalicə edilməlidir?

Əvvəla, təəssüf ki, varikosel üçün dərman müalicəsi yoxdur. Sperma dəyərlərində pisləşmə olan xəstələrdə bu vəziyyət varikoseldən başqa bir səbəblə izah edilə bilmirsə, mikroskopik varikoselektomiya əməliyyatı tövsiyə olunur. Uşaq sahibi ola bilməyən cütlüklərin araşdırılmasında sperma nəticəsi zəif olanlarda edilən varikoselektomiya əməliyyatı təbii yolla uşaq sahibi olma şansını artırır.

Sperma parametrləri normal olsa belə, uşaq sahibi ola bilməyən cütlüklərdə DNT zədəsi aşkar edilərsə, varikoselektomiya tövsiyə oluna bilər. Varikoselektomiyadan sonra sperma dəyərlərində yaxşılaşma və sperma DNT zədələnməsində yaxşılaşma müşahidə edilir. Varikoselektomiya da köməkçi reproduktiv üsulların uğur şansını artırır.

Varikosel testis ağrısına səbəb olurmu?

Varikosel xüsusilə gün boyu aktiv olan gənclərdə (müəllim, polis məmuru, məmur kimi) həyat keyfiyyətini pozan xaya ağrısına – diskomfort hissinə səbəb ola bilər. Lakin əməliyyatdan sonra xəstələrin 50-60%-də bu ağrı yox olur. Bu xəstələrə əvvəlcədən ətraflı məlumat verilməklə cərrahi müalicə oluna bilər.

Hansı xəstələrə varikosel əməliyyatı olunmalıdır?

Varikosel əməliyyatına qərar vermək üçün müayinə zamanı varikosel varlığı aşkar edilməli və xəstədə sonsuzluq problemi olmalıdır. Aşağıdakı qrupda olan xəstələrdə əməliyyat məsləhətdir;

• Xaya ölçüsünün azalması, xaya konsistensiyasının yumşalması
• Sperma analizində sperma parametrlərinin pisləşməsi
• Bundan əlavə, daha əvvəl süni mayalanma olmuş, lakin varikosel olmasına baxmayaraq hamiləlik baş tutmamış xəstələrdə bu uğursuzluğun sperma faktorundan qaynaqlandığı bilinərsə, yeni müalicədən əvvəl risk faktoru olaraq varikosel əməliyyatı tövsiyə edilə bilər.
• Təkrarlayan spontan abortlar (düşüklər) olan hamilələrin yoldaşında da varikosel əməliyyatı məsləhətdir.

Varikoselin müalicə üsulları hansılardır?

Varikosel müxtəlif cərrahi və rentgenoloji üsullarla müalicə olunur.

Varikosel embolizasiyası; Müdaxilə radioloji üsulları ilə qasıqdan girilərək genişlənmiş damarlara okklyuziv material vurula bilər. Lakin bu üsulda okklyuziv materialın mobilizasiyası, yəni başqa yerlərə keçməsi, zamanla maddənin təsirinin itirilməsi, ağrı və allergik reaksiyalar kimi yan təsirlər yarana bilər. Bu müalicə yanaşması beynəlxalq təlimatlarda çox tövsiyə edilmir.

Mikrocərrahiyyədən başqa cərrahi üsullar var. Qasıq nahiyəsindən, yüksək qasıq nahiyəsindən və ya laparoskopik yanaşmalardan yanaşmalar var. Bununla belə, alt qasıq nahiyəsindən mikroskop altında aparılan əməliyyat qızıl standart hesab olunur. Son illərdə əməliyyat zamanı doppler istifadəsinin əməliyyat fəsadlarını ciddi olaraq azaltdığı göstərilmişdir.

Varikosel müalicə olunmasa nə olar?

Varikosel xroniki bir xəstəlikdir və öz-özünə aradan qalxması mümkün deyil. Müalicə edilməzsə, proqressiv olaraq xaya ölçüsünün azalmasına, varikosel ölçüsünün genişlənməsinə, sperma parametrlərinin daha da azalmasına və gələcəkdə xayada hormonal pozulmalara səbəb ola bilər.

Ereksiyaya təsir edirmi?

Varikosel sperma və hormonlar istehsal edən xaya funksiyasının pozulmasına səbəb ola bilər. Varikosel, sonrakı dövrlərdə xaya ölçüsünün kiçilməsinə səbəb ola bilər, nəticədə sperma istehsalı azalır, həmçinin testosteron adlı kişi hormonunun ifrazı azalır. Varikosel müalicə olunmazsa, testosteron səviyyəsinin aşağı olması ilə  yanaşı nadirən  ereksiya və cinsi istək itkisinə səbəb ola bilər.

Faydalı olan qidalar varmı?

Qidalanmanın varikoselin əmələ gəlməsi və ya müalicəsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu qrupa yalnız xroniki qəbizliyi olan insanlar aid edilə bilər. Qəbizliyi aradan qaldıran lif və ya zeytun yağı pəhrizi dolayı faydalar təmin edə bilər.

Varikosel daha çox kimlərdə olur?

• Artıq çəkili insanlar
• Yüksək çəki qaldırma idmanı ilə məşğul olan insanlar
• Xroniki astma və öskürək tutmaları olan insanlar
• Xroniki qəbizliyi olan insanlar
• Ayaqlarda Varikoz damarları kimi bu da peşə xəstəliyi kimi qəbul edilə bilər. Müəllimlər və polislər kimi ayaqda durmağı tələb edən peşələrdə daha tez-tez baş verir.

Varikosel müalicəsi azoospermik kişilərdə sperma çıxışını yaxşılaşdıra bilər?

Azospermiya kişidən spermanın çıxmaması vəziyyətidir. Varikosel də sperma istehsalının pozulması səbəbindən azospermiya olan kişilərin 5-10%-də baş verə bilər. Varikoselin xayada temperaturun artması və xayada yığılan toksinlərin təsiri ilə sperma istehsalını və keyfiyyətini aşağı saldığını düşünürük. Varikoselin azospermiyaya səbəb olduğu qəti şəkildə sübut olunmasa da, son illərdə varikoselin düzəldilməsinin sperma nəticəsini yaxşılaşdırdığı bildirilir.

Varikosel əməliyyatından sonra 233 azoospermik kişidən 91-də sperm analizində sperma aşkar edilib. Hətta bəzi kişilərin yoldaşları təbii hamiləlik də yaşayıblar. Varikoseli olan və müalicə olunan cütlüklərin canlı doğum nisbətlərinin, varikosel müalicəsi olmadan süni mayalanma müalicəsinə başlayanlara nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olduğu müəyyən edilmişdir.

Spermində sperma olmayan azospermik kişilərdə sperma tapmağın yeganə yolu xaya toxumasından cərrahi yolla alınan toxumalarda sperma analizi prosesidir (mikroTESE). Varikosel əməliyyatından sonra mikroTESE ilə sperma tapma ehtimalının artdığı bildirildi.