Xaya burulması xayalığın qan damarlarının burularaq pozulması və nəticədə ağrı və şişkinlik yaranması vəziyyətidir. Bu vəziyyət uroloji təcili vəziyyət kimi qəbul edilir və adətən bir tərəfli olur.
Əgər erkən diaqnoz qoyulub cərrahi müdaxilə aparılarsa, xayalığın funksiya itkisinin qarşısını almaq mümkündür.
Xaya burulması növləri
Xaya burulması anatomik olaraq fərqli növlərdə təsnif edilə bilər. Ancaq müalicə prosesi və klinik gedişat hər iki növdə də eynidir.
Anatomik quruluşuna görə iki növ burulma var:
İntravaginal xaya burulması: Normal şəraitdə xayalıqlar, tunika vaginalis adlanan bir zar içərisində yerləşir. Bu zar içərisində çox az miqdarda maye olur və bu maye xayalıqları zərbələrə qarşı qoruyur. Spermatik kordun tunika vaginalis içərisində öz ətrafında dönüşü nəticəsində meydana gələn burulma növünə intravajinal burulma deyilir.
Ekstravaginal burulma: Ekstravaginal burulma, spermatik kordonun tunika vaginalisin xaricində özünü döndürdüyü bir növ burulma vəziyyətidir.
Xaya burulması əlamətləri
Xaya burulmasının diaqnozu klinik olaraq qoyula bilər. Ətraflı bir sorğulama və müayinə ilə xəstəliyin diaqnozu mümkündür.
- Xayada qəflətən başlayan güclü ağrı
- Skrotumda (xayalıqların içində olduğu dəri) şişkinlik
- Skrotum dərisində göyərmə, qızartı
- Burulma olan tərəfdə alt qarın nahiyəsində ağrı
- Ürəkbulanma və qusma
- Yüksək hərarət
- Tez-tez sidiyə çıxma ehtiyacı
- Xayalığı əllə yuxarı qaldırmaqla ağrının artması (Phren əlaməti)
Körpələrdə xaya burulması
Körpələrdə də oxşar bir hadisə baş verə bilər. Körpələrdəki xaya burulması xayalığın damarlarının dönmə hərəkəti səbəbilə təcili bir vəziyyətdir. Bu vəziyyət xayalıqlara qan axınını əngəlləyir və ciddi ağrı ilə şişkinliyə səbəb ola bilər.
Yeniyetmə oğlanlarda daha çox yayılsa da, yeni doğulmuş körpələrdə də görülə bilər. Qalıcı zərərin qarşısını almaq üçün tez bir şəkildə diaqnoz və müalicə lazımdır.
Xaya burulması ən çox hansı yaşlarda görülür?
Xaya burulması ana bətnindəki döldən yaşlı şəxslərə qədər hər yaş qrupunda görülə bilər. Bu vəziyyətin 65%-i 12-18 yaş arası oğlanlarda baş verir. Erkən diaqnoz və müalicə ilə irəli mərhələdəki fəsadların qarşısı alına bilər.
25 yaşın altındakı kişilərdə hər 4000 nəfərdən birində bu vəziyyətə rast gəlinir. Adətən bir tərəfli və sol xayalıqda görülsə də, sağ xayada daha nadir hallarda görülür. Xəstələrin 2%-ində isə hər iki xayalıqda da bu xəstəlik ortaya çıxa bilər.
Xaya burulması niyə olur?
Xayalığın niyə döndüyü tam olaraq bilinmir.
Ancaq burulmaya yol aça biləcək bəzi faktorlar bunlardır:
- Genetik amillər
- Yoğun fiziki aktivlik
- Xayalığa gələn zərbə
- Soyuq hava təsirli ola bilər
- Yeniyetməlik dövründə xayalığın sürətlə böyüməsi
Körpələrdə xayalıq burulması necə anlaşılır?
Xaya burulmasının müəyyən edilməsi üçün ətraflı bir araşdırma aparılmalıdır. Xayalığın ətrafını əhatə edən və torbanın içərisində olan bir zar var. Bu zarın burulması (dönməsi) ani və güclü bir ağrı ilə başlayır, xəstə bu vəziyyətdən dolayı gecə oyana bilər.
Xaya burulmasında xayalıq torbasında və qasıq nahiyəsində şişkinlik yaranır. Yeni doğulmuş körpələrdə isə xayalıq anomaliyası bir qızartıya səbəb ola bilər.
Xaya burulması necə anlaşılır?
Xaya burulmasının diaqnozu üçün xəstənin ümumi uroloji müayinəsi lazımdır. Həmçinin radiologiya müayinələri də diaqnoza kömək edə bilər.
Diaqnostika prosesində izləniləcək addımlar aşağıdakı kimidir:
Xəstələr ətraflı olaraq araşdırılır. Ağrının başlama vaxtı və hər hansı bir travma tarixçəsi araşdırılır. Müayinədə skrotum iltihablanmış və ağrılıdır.
Skrotum yuxarıya qaldırıldıqda ağrı güclənir. Sidik analizi diaqnoz məsələsində çox kritik deyil, ancaq sidik yolu infeksiyası haqqında məlumat verir.
USM ilə xayalıqların ölçüləri ölçülür. Rəngli Doppler USM-də burulmuş xayalıqda qan axınının burulmanın şiddətinə bağlı olaraq azaldığı və ya tamamilə dayandığı görülə bilər. Xayalığın qanlanması, xayalıq sintiqrafiyası ilə qiymətləndirilir.
Qəti diaqnoz qoyulmayan xəstələrin xayalıqları əməliyyatla araşdırılır. Əgər xayalıqda burulma varsa, normal halına gətirilir və skrotum divarına sabitlənir.
Xaya burulması müalicəsi
Xaya burulmasının müalicəsi cərrahi müdaxilə ilə həyata keçirilir və dərmanla müalicə üsulu yoxdur. Xəstənin vaxtdan qənaət etmək üçün ən qısa müddətdə əməliyyata alınması lazımdır. Xayalıq burulmasının əsas müalicəsi cərrahi yoldur.
Əməliyyat ümumi anesteziya altında aparılır. Xəstə anesteziya altında olarkən, skrotum kiçik bir kəsiklə açılır və xayalıq müşahidə edilir. Aşkar edilən bir burulma vəziyyətində, spermatik kordon normal vəziyyətə çevrilir (burulma düzəldilir) və xayalıq skrotumun alt hissəsinə sabitlənir.
Gələcəkdəki burulma riskinə qarşı tədbir olaraq, sağlam olan digər xayalığın da eyni əməliyyatda skrotuma sabitlənməsi lazımdır. Bəzi hallarda həkim əməliyyat olmadan burulmanı əllə düzəltmə ehtimalı var.
Ancaq bu, qalıcı bir həll deyil sadəcə müvəqqəti bir müalicədir. Təkrar burulma yaşanmaması üçün xayalığının əməliyyatla skrotuma sabitlənməsi vacibdir.
Xaya burulması əməliyyatı
Xayalıq burulması müalicəsində, xayalıq toxumasının vaxtında xilas edilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Xayalığın dönüşü qan axınını dayandırdığı mənasına gəlir və bu vəziyyətdə xayalıq toxuması ölür. Əgər ilk 6 saat ərzində müdaxilə edilərsə toxuma xilas edilə biləcəkdir.
Xayalığı burulmuş şəxs dərhal müayinə edilərək diaqnoz qoyulmalı və təcili əməliyyata alınmalıdır. Xayalıq normal halına gətirildikdən sonra əgər toxumalar bərpa edilə biləcək vəziyyətdədirsə təmiri aparılır.
Ancaq xayalıq toxuması funksiyasını itirmişsə həm funksiyasız olacağı həm də digər xayalığa zərər verib sperma istehsalını əngəlləyə biləcəyi üçün toxuma tamamilə çıxarılır.
Xaya burulması əməliyyatı sonrası edilməsi lazım olanlar
Xayalıq burulması əməliyyatı sonrası sağalma prosesi üçün xəstənin əməl etməsi lazım olan bəzi vacib məqamlar var.
Bunlar:
Əməliyyatdan sonrakı ilk 48 saat ərzində əməliyyat nahiyəsinə müntəzəm buz tətbiqi edilməlidir. Bu, şişkinliyi və ağrını azaldacaq.
Həkiminiz yəqin ki, ağrınızı nəzarət altına almaq üçün dərman yazacaq. Resepti həkimin göstərişlərinə tam uyğun olaraq istifadə etməyiniz lazımdır.
Adətən əməliyyatdan sonra bir neçə həftə ərzində ağır yük qaldırmaqdan və ya yoğun fiziki aktivliklərdən çəkinməyiniz tövsiyə olunur.
Əməliyyatın uğurunu təsdiqləmək və hər hansı bir fəsad olub-olmadığını yoxlamaq üçün nəzarət görüşlərinə qatılmalısınız.
Əməliyyat sahəsini təmiz saxlamaq böyük əhəmiyyət daşıyır. Hər gün yüngül bir sabun və su ilə yuya bilərsiniz, lakin sərt bir şəkildə sürtünmə və ya ovuşdurmadan çəkinməlisiniz.
Şiddətli ağrı, qızartı, şişmə və ya hərarət kimi əlamətlərlə qarşılaşsanız dərhal həkiminizə müraciət edin. Toxuma sağalmasını sürətləndirmək və infeksiya riskini azaltmaq üçün sağlam və tarazlı qidalanmağa diqqət etməlisiniz.
Xayalıq burulması əməliyyatı sonrası cinsi həyat şəxsin ümumi sağlamlıq vəziyyəti və nə qədər tez müalicə edildiyi kimi amillərə bağlıdır. Əməliyyatdan sonra ilk bir neçə həftə ərzində cinsi aktivlik adətən tövsiyə edilmir.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
