Yaş artdıqca kişi orqanizmində bir çox dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklərdən biri də prostat vəzinin böyüməsidir. Statistikaya görə, 50 yaşdan yuxarı kişilərin təxminən yarısı, 80 yaşdan yuxarı kişilərin isə 90%-i bu vəziyyətlə üzləşir.
Bəs, tibbi dildə xoşxassəli prostat hiperplaziyası (XPH) və ya daha çox tanınan adı ilə prostat adenoması nədir? Bu, prostat vəzinin xərçəngə bağlı olmayan, yəni xoşxassəli şəkildə böyüyərək sidik kanalını (uretra) sıxması və nəticədə sidik ifrazı ilə bağlı müxtəlif problemlər yaratmasıdır.
Bu məqalədə biz prostat adenomasının nə olduğunu, onun yaranma səbəblərini, risk faktorlarını, əlamətlərini, diaqnostika üsullarını və müasir təbabətin təklif etdiyi effektiv müalicə yanaşmalarını ətraflı şəkildə nəzərdən keçirəcəyik.
Unutmayın ki, bu vəziyyət həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərə bilsə də, vaxtında və düzgün müdaxilə ilə tam nəzarət altına alına bilən bir problemdir.
Prostat adenomasının səbəbləri və risk faktorları
Prostat adenomasının yaranmasının dəqiq səbəbi tam olaraq bilinməsə də, elmi araşdırmalar bir neçə əsas faktorun bu prosesdə mühüm rol oynadığını göstərir.
Bu faktorları anlamaq, vəziyyətin mahiyyətini daha yaxşı dərk etməyə kömək edir.
- Yaşlanma: Prostat adenoması üçün ən əsas və mübahisəsiz risk faktoru yaşdır. Vəzinin böyüməsi adətən 40 yaşından sonra başlayır və yaş artdıqca risk də mütənasib olaraq artır. Gənc kişilərdə bu vəziyyətə demək olar ki, rast gəlinmir.
- Hormonal Dəyişikliklər: Kişi hormonları, xüsusilə testosteron və onun daha aktiv forması olan dihidrotestosteron (DHT), prostat hüceyrələrinin böyüməsinə və çoxalmasına birbaşa təsir edir. Yaşlandıqca bədəndəki hormonal balans dəyişir. Testosteron səviyyəsi azalsa da, prostat vəzində DHT-nin toplanması davam edir və bu da hüceyrələrin anormal böyüməsinə təkan verir. Başqa sözlə, DHT prostat vəzisi üçün bir növ “böyümə siqnalı” rolunu oynayır.
- Genetik və Ailə Anamnezi: Əgər atanızda və ya qardaşınızda prostat adenoması olubsa, sizin də bu xəstəliyə tutulma riskiniz digərlərinə nisbətən daha yüksəkdir. Bu, genetik meylliliyin vəziyyətin inkişafında əhəmiyyətli rol oynadığını göstərir.
- Həyat Tərzi və Digər Tibbi Vəziyyətlər: Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, piylənmə, 2-ci tip şəkərli diabet və ürək-damar xəstəlikləri kimi vəziyyətlər prostat adenoması riskini artıra bilər. Hərəkətsiz həyat tərzi də bu riskin artmasına təsir edən amillərdəndir. Aktiv həyat tərzi və sağlam qidalanma isə prostat sağlamlığını qorumaqda müsbət rol oynaya bilər.
Unutmaq olmaz ki, prostat adenoması xərçəng deyil və xərçəngə çevrilmir. Ancaq hər iki vəziyyət eyni anda mövcud ola bilər və bənzər simptomlar verə bilər. Bu səbəbdən diaqnozun dəqiqləşdirilməsi üçün həkim müayinəsi şərtdir.
Prostat adenomasının əlamətləri
Prostat vəzisi böyüdükcə sidik kisəsindən çıxan sidik kanalını (uretra) bir növ sıxmağa başlayır. Bu, bağ şlanqının üzərinə ayaqla basdıqda suyun axınının zəifləməsinə bənzəyir. Nəticədə sidik ifrazı prosesi pozulur və bir sıra narahatedici simptomlar ortaya çıxır.
Bu simptomlar adətən iki əsas qrupa bölünür:
1. Obstruktiv (Boşalma) Əlamətləri (sidik axınına maneə ilə bağlı):
- Sidik ifrazına başlamaqda çətinlik: Tualetə getdikdən sonra sidik ifrazının başlaması üçün bir müddət gözləmək və gücənmək ehtiyacı.
- Zəif və ya kəsik-kəsik sidik axını: Sidiyin təzyiqinin azalması, nazik və ya qırıq-qırıq axması.
- Sidik ifrazının sonunda damlama: Proses bitdikdən sonra belə bir neçə damcı sidiyin gəlməsi.
- Sidik kisəsinin tam boşalmaması hissi: Sidik ifrazından dərhal sonra belə kisənin hələ də dolu olduğu hissi.
2. İrritativ (Toplanma) Əlamətləri (Sidik kisəsinin qıcıqlanması ilə bağlı):
- Tez-tez sidiyə çıxma: Gün ərzində normaldan daha çox sayda tualetə getmə ehtiyacı.
- Nokturiya (gecələr sidiyə çıxma): Gecə yuxudan oyanıb bir və ya daha çox dəfə sidiyə çıxma məcburiyyətində qalmaq. Bu, yuxu keyfiyyətini ciddi şəkildə pozan bir əlamətdir.
- Təxirəsalınmaz sidiyə çıxma istəyi: Anidən gələn və dözülməsi çətin olan güclü sidik ifrazı hissi.
- Sidik qaçırma: Bəzən bu güclü istəyə tab gətirə bilməyib tualetə çatmadan bir neçə damcı sidik qaçırmaq.
Bu əlamətlərin şiddəti hər xəstədə fərqli ola bilər və heç də prostatın ölçüsü ilə birbaşa əlaqəli deyil. Bəzən kiçik bir prostat böyüməsi ciddi şikayətlərə səbəb olduğu halda, bəzi kişilərdə çox böyümüş prostat vəzisi yüngül əlamətlərlə özünü göstərə bilər.
Diaqnoz necə qoyulur?
Düzgün diaqnoz qoymaq və müalicəni planlaşdırmaq üçün uroloq-androloq həkim bir neçə müayinə və testdən istifadə edir.
Diaqnostik proses adətən aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
- Anamnezin Toplanması və Şikayətlərin Dəyərləndirilməsi: Həkim ilk növbədə sizin şikayətlərinizi ətraflı dinləyir. Beynəlxalq Prostat Simptomları Şkalası (IPSS) kimi xüsusi anketlərdən istifadə edərək simptomlarınızın şiddətini obyektiv şəkildə qiymətləndirir.
- Barmaqla Rektal Müayinə (BRM): Həkim əlcək geyinərək barmağı ilə düz bağırsaqdan prostat vəzisini müayinə edir. Bu sadə və sürətli müayinə prostatın ölçüsü, forması və sərtliyi haqqında ilkin, lakin çox vacib məlumatlar verir.
- Qan Analizləri (PSA): Prostat Spesifik Antigen (PSA) analizi prostat xərçəngi riskini dəyərləndirmək üçün istifadə olunur. Prostat adenoması da PSA səviyyəsini bir qədər yüksəldə bilər, lakin həkim bu nəticəni digər müayinələrlə birlikdə təhlil edərək düzgün qərar verir.
- Sidik Analizi: Sidik yolu infeksiyası və ya digər problemləri istisna etmək üçün ümumi sidik analizi təyin edilir.
- Urofloumetriya: Bu, sidik axınının sürətini və həcmini ölçən xüsusi bir testdir. Sizdən xüsusi bir cihaza sidik ifraz etməyiniz istənilir. Nəticələr sidik kanalındakı daralmanın dərəcəsini göstərir.
- Ultrasəs Müayinəsi (USM): Böyrəklər, sidik kisəsi və prostat vəzisinin vəziyyətini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bu müayinə ilə prostatın dəqiq ölçüləri təyin edilir və sidik ifrazından sonra sidik kisəsində qalan sidiyin miqdarı (qalıq sidik) ölçülür.
Bəzi hallarda, diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün sistoskopiya (sidik kanalının və kisəsinin kamera ilə müayinəsi) və ya urodinamik testlər kimi daha mürəkkəb müayinələrə ehtiyac duyula bilər.
Prostat adenoması müalicəsi
Prostat adenomasının müalicəsi simptomların şiddətinə, xəstənin yaşına, ümumi sağlamlıq vəziyyətinə və həyat keyfiyyətinə olan təsirinə görə fərdi olaraq planlaşdırılır. Müalicə variantları gözləmə taktikasından dərman müalicəsinə və cərrahi əməliyyatlara qədər geniş bir spektri əhatə edir.
Həyat tərzi dəyişiklikləri və gözləmə taktikası
Əgər simptomlar yüngül və dözüləndirsə, həkim “gözləmə və izləmə” taktikasını tövsiyə edə bilər. Bu dövrdə heç bir aktiv müalicə tətbiq olunmur, ancaq vəziyyətin irəliləməməsi üçün müntəzəm olaraq həkim nəzarətindən keçmək vacibdir.
Bununla yanaşı, bəzi həyat tərzi dəyişiklikləri simptomları yüngülləşdirə bilər:
- Yatmazdan əvvəl maye qəbulunu məhdudlaşdırmaq (gecə sidiyə çıxmağı azaltmaq üçün).
- Kofein və spirtli içkilərdən uzaq durmaq (bu maddələr sidik kisəsini qıcıqlandıra bilər).
- Müntəzəm olaraq sidiyə çıxmaq, sidiyi uzun müddət saxlamamaq.
- Çanaq dibi əzələlərini gücləndirən Kegel məşqləri etmək.
- Qəbizliyin qarşısını almaq.
Dərman müalicəsi
Simptomlar orta və ya şiddətli olduqda, həkim dərman müalicəsi təyin edə bilər. Əsasən iki qrup dərmandan istifadə olunur:
- Alfa-blokatorlar: Bu dərmanlar prostat vəzisinin və sidik kisəsi boynunun hamar əzələlərini boşaldaraq sidik axınını asanlaşdırır. Onlar tez təsir göstərir (bir neçə günə) və simptomları əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirir.
- 5-alfa-reduktaza inhibitorları: Bu qrup dərmanlar DHT hormonunun yaranmasını bloklayaraq prostat vəzisinin kiçilməsinə səbəb olur. Onların tam təsiri üçün 6 ay və ya daha çox vaxt lazım ola bilər, lakin uzunmüddətli perspektivdə çox effektivdirlər. Xüsusilə böyük ölçülü prostatlarda daha çox üstünlük verilir.
Bəzən bu iki qrup dərman daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün birlikdə (kombinasiya terapiyası) təyin edilir.
Cərrahi və minimal invaziv prosedurlar
Dərman müalicəsi yetərli olmadıqda və ya ciddi fəsadlar yarandıqda cərrahi müdaxilə gündəmə gəlir.
Müasir urologiyada bir çox fərqli prosedur mövcuddur:
- Prostatın Transuretral Rezeksiyası (TURP): Uzun illərdir “qızıl standart” hesab olunan bu əməliyyat zamanı sidik kanalından xüsusi bir alətlə (rezektoskop) daxil olaraq prostatın böyümüş daxili toxuması elektrik cərəyanı vasitəsilə kiçik hissələrə kəsilərək xaric edilir.
- Lazer Cərrahiyyəsi (HoLEP, Greenlight): Müasir və daha az invaziv bir yanaşmadır. TURP kimi, sidik kanalından daxil olunur, lakin prostat toxumasını kəsmək və ya buxarlandırmaq üçün yüksək enerjili lazerdən istifadə edilir. Bu üsullar daha az qanaxma, daha qısa bərpa müddəti kimi üstünlüklərə malikdir.
- Minimal İnvaziv Prosedurlar (Rezum, UroLift): Son illərdə populyarlaşan bu üsullar daha yüngül anesteziya altında həyata keçirilir və cinsi funksiyalara mənfi təsiri minimaldır. Rezum prosedurunda prostat toxumasını kiçiltmək üçün steril su buxarından, UroLift-də isə sidik kanalını açıq saxlamaq üçün kiçik implantlardan istifadə olunur.
Həkiminiz sizin üçün ən uyğun müalicə üsulunu vəziyyətinizin xüsusiyyətlərinə, prostatın ölçüsünə və ümumi sağlamlığınıza əsasən təyin edəcəkdir.
Mümkün fəsadlar və qarşısının alınması
Prostat adenoması vaxtında müalicə edilmədikdə bəzi ciddi fəsadlara yol aça bilər:
- Kəskin Sidik Ləngiməsi: Sidik kanalının tamamilə bağlanması nəticəsində sidiyə çıxa bilməmək. Bu, təcili tibbi yardım tələb edən ağrılı bir vəziyyətdir.
- Təkrarlanan Sidik Yolu İnfeksiyaları: Sidik kisəsində daima qalıq sidiyin olması bakteriyaların çoxalması üçün şərait yaradır.
- Sidik Kisəsi Daşları: Qalıq sidikdə olan mineral duzların kristallaşması nəticəsində əmələ gəlir.
- Böyrək Zədələnməsi: Sidik kisəsindəki təzyiqin uzun müddət yüksək olması tədricən böyrəklərə zərər vura və böyrək çatışmazlığına səbəb ola bilər.
Prostat adenomasının yaşlanma ilə bağlı təbii bir proses olduğu üçün onun qarşısını tam almaq mümkün deyil. Lakin sağlam həyat tərzi (balanslı qidalanma, müntəzəm fiziki aktivlik, ideal çəkinin qorunması) prostat sağlamlığını dəstəkləyə və simptomların şiddətini azalda bilər.
Tez-tez verilən suallar (FAQ)
1. Prostat adenoması xərçəngə çevrilə bilərmi?
Xeyr, prostat adenoması xoşxassəli bir vəziyyətdir və xərçəngə çevrilmir. Ancaq adenoma və prostat xərçəngi eyni anda bir xəstədə mövcud ola bilər. Bu səbəbdən PSA analizi və həkim müayinəsi vacibdir.
2. Prostat adenoması əlamətləri ilə nə vaxt həkimə müraciət etməliyəm?
Əgər sidik ifrazı ilə bağlı hər hansı bir dəyişiklik hiss edirsinizsə (tez-tez sidiyə çıxma, zəif axın, gecələr oyanma və s.), xüsusilə bu simptomlar gündəlik həyatınıza mənfi təsir göstərirsə, mütləq bir uroloqa müraciət etməlisiniz.
3. Prostat vəzinin böyüməsi cinsi həyata təsir edirmi?
Bəli, təsir edə bilər. Bəzi kişilərdə cinsi istəkdə (libido) azalma və ya ereksiya problemləri müşahidə oluna bilər. Həmçinin, istifadə olunan bəzi dərmanlar və ya keçirilən cərrahi əməliyyatlar da cinsi funksiyaya, xüsusilə eyakulyasiyaya (boşalma) təsir göstərə bilər. Bu məsələləri həkiminizlə açıq şəkildə müzakirə etmək vacibdir.
4. Prostat adenomasının müalicəsi üçün hansı qidalar faydalıdır?
Xüsusi bir pəhriz olmasa da, ümumi sağlam qidalanma prostat sağlamlığına müsbət təsir edir. Antioksidantlarla zəngin qidalar, xüsusilə likopen (pomidor, qarpız), sink (balqabaq tumu), Omeqa-3 yağ turşuları (balıq) faydalı hesab olunur. Qırmızı ət və yağlı süd məhsullarının istehlakını azaltmaq tövsiyə edilir.
5. Prostat adenoması müalicə edilməsə nə olar?
Müalicə olunmayan prostat adenoması sidik ləngiməsi, təkrarlanan infeksiyalar, sidik kisəsi daşları və hətta böyrək çatışmazlığı kimi ciddi fəsadlara yol aça bilər. Bu səbəbdən simptomları görməzdən gəlmək olmaz.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
