Enməmiş xaya yeni doğulmuş oğlan uşaqlarında olduqca tez-tez rast gəlinən bir sağlamlıq problemidir. Vaxtında doğulmuş oğlan uşaqlarında 2-3% nisbətində görünən bu sağlamlıq problemi, vaxtından əvvəl doğulmuş (prematür) körpələrdə daha tez-tez qarşımıza çıxır. Doğuş nə qədər erkən baş verərsə, enməmiş xaya görülmə ehtimalı o qədər artar.
Enməmiş xaya, kişinin həyatında olduqca əhəmiyyətli bir problemdir. Çünki gələcəkdə uşaq sahibi olmaqla bağlı çətinliklər, xaya şişinin inkişaf riski, hormonal problemlər, kosmetik və psixoloji səbəblərə yol aça biləcək bir vəziyyətdir.
Enməmiş xaya adətən valideynlər tərəfindən fərq edilir. Bu vəziyyət fərq edildikdən sonra mütəmadi olaraq urologiya və pediatriya nəzarəti problemin erkən həllində vacibdir.
Doğulduqda xayaları yerində olmadığı təsbit edilən uşaqların təxminən 70-75%-də 3 aya qədər xayaların öz-özünə endiyi müşahidə olunur.
Adətən ilk bir illik təqib nəticəsində uşaqların əhəmiyyətli bir hissəsində xayaların yerinə endiyi görülə bilər. Əksər hallarda birtərəfli olaraq görülən bu problem, enməmiş xayası olan hər 10 uşaqdan 3-də hər iki xayada da görülə bilər. Enməmiş xaya problemi sağ tərəfdəki xayada sola nisbətən daha çox müşahidə olunur.
Enməmiş xaya (kriptoorxizm) niyə baş verir?
Xayalar ana bətnində inkişafını qarın boşluğunda tamamlayır və doğuşa yaxın dövrdə olduqları yerdən daha aşağıya enmək üçün hərəkətə keçirlər. Uşağın ana bətnində, qarın boşluğunda yerləşən xayalar bir çox hormonal mexanizmlərlə birlikdə ana bətnində xayalığa (torbalara) doğru hərəkətə başlayırlar.
Uşaq ana bətnində təxminən 7 aylıq olduqda xayaların aşağı enməsi başlamış olur. Bu səbəbdən doğuş erkən olduqda enməmiş xaya görülmə ehtimalı artır. Doğuşdan sonra ana ya da həkimlər tərəfindən xayalar içində olması lazım olan xayalıqda görülmədikdə, xəstəliyin diaqnozu əslində qoyulmuş olur.
Bir uşaqda xayalar xayalıq içərisində əllə hiss edilmirsə, ya qarın içərisindədir, ya olması lazım olduğundan daha kiçikdir və ya daha nadir olaraq heç inkişaf etməmiş ola bilər. Xayalar bəzən yerinə enib, bəzən yuxarıda olursa, yəni ələ gəlmirsə, bu vəziyyət həqiqi bir kriptorxizm vəziyyəti deyil.
Buna retraktil və ya utancaq xaya adını veririk. Bu vəziyyət təsbit edildikdə hər zaman müalicə tələb olunmaya bilər, ancaq mütəmadi təqib vacibdir.
Enməmiş xayanın riskləri
Enməmiş xaya vəziyyəti təsbit edildikdə ilk bir il içərisində bunların öz-özünə enmə ehtimalı olduğu üçün təqibi vacibdir. Bir ili keçməsinə baxmayaraq yerində olmayan xayaların quruluşunda dəyişikliklər başlayacaq. Xayanın ən vacib funksiyalarından olan hormon istehsalı və sperm hüceyrələrinin əmələ gəlməsi funksiyaları zərər görə bilər.
Sonsuzluq (İnfertillik)
Xüsusilə ilk bir il ərzində enməmiş xayalarda edilən cərrahi düzəliş əməliyyatları, enməmiş xayada sonsuzluq riskini azaldır. Birtərəfli enməmiş xayalarda 50%, ikitərəfli enməmiş xayalarda isə təxminən 70% nisbətində uşaq sahibi olma funksiyası ilə bağlı problemlər yaşana bilər. Müalicə edilməyən ikitərəfli enməmiş xayalarda isə demək olar ki, hər zaman sonsuzluqla qarşılaşmaq mümkündür.
Xaya Şişi
Xaya şişi gənc kişilərdə ən çox görülən şiş xəstəliyidir və bütün xaya şişlərinin təxminən 10%-i enməmiş xaya hallarında görülür. Xaya nə qədər yuxarıda yerləşmişsə, şişin inkişaf etmə ehtimalı da o qədər artar.
Enməmiş xayada görülən xaya şişlərində ən çox rast gəlinən növ seminomadır. Enməmiş xaya vəziyyətlərində müalicə ilə aşağı endirilmiş xayalarla bağlı unudulmaması gərəkən ən vacib məqam, bu xəstələrdə xaya şişi ehtimalının davam etməsidir. Ancaq yerinə endirilən xayalarda belə bir vəziyyət baş verdikdə diaqnoz qoymaq daha sürətli olacaqdır.
Yırtıq (Qrıja)
Enməmiş xayalar yerləşdikləri anatomik quruluşa bağlı olaraq 80-90% nisbətində yırtıqla birlikdə görülür. Bu səbəbdən enməmiş xaya üçün edilən cərrahi müdaxilələrdə bunların düzəldilməsi vacibdir.
Bundan əlavə, enməmiş xayalarda bu bölgəyə dəyəcək zərbələrlə birlikdə travmaya məruz qalma ehtimalı ola bilər. Həmçinin, irəliləyən yaşlarda xayanın yuxarıda olması kişilərdə psixoloji problemlərlə müşayiət oluna bilər.
Enməmiş xaya (kriptoorxizm) diaqnozu
Uşaqlarda, xüsusilə utancaq xayası olan uşaqlarda diaqnoz qoymaq çətin ola bilər. Çünki uşaqlar həkim müayinəsi zamanı ağlaya bilər və xayalar yuxarı qalxa bilər. Diaqnozun qoyulması üçün ən ideal dövr uşağın ilk altı aylıq təqibləridir.
Ağlamayan bir uşaqda, isti bir mühitdə edilən müayinə ilə kriptorxizm diaqnozu həkim tərəfindən asanlıqla qoyulacaqdır. Həkim müayinə zamanı bunun həqiqi bir enməmiş xayamı, yoxsa utancaq xayamı olduğunu anlamağa çalışacaqdır.
Utancaq xayalar adətən müayinə zamanı yerinə enəcəkdir. Yerində müayinə edilə bilməyən xayanın tam olaraq harada olduğu göstərilməlidir. Çünki yerində olmayan bu xaya ya normalda olmaması lazım olan bir yerdədir, ya da heç inkişaf etməmişdir.
Yerində təsbit edilə bilməyən xayanın harada olduğunun anlaşılması üçün ultrasəs, kompüter tomoqrafiyası və ya maqnit rezonans ilə görüntülənməlidir.
Enməmiş xayanın müalicəsi
Enməmiş xaya problemi ilə təqib edilən uşaqlarda başqa uroloji anadangəlmə xəstəliklərin olub-olmadığı araşdırılmalıdır. Bu, adətən müayinə və ultrasəs müayinəsi ilə aparılmalıdır.
Enməmiş xayada medikal müalicə
Enməmiş xayalarda bəzi hormonal müalicələrlə xayaların yerinə endirilməsi uzun zamandır tətbiq edilən müalicələrdir. Hansı xəstələrə bu hormonal müalicələrin tətbiq olunacağına təqib edən həkim qərar verməlidir.
Uğur nisbəti 20-50% arasında dəyişən bu müalicələrdə, dərman müalicəsi ilə yerinə enən xayaların təxminən beşdə birində xayanın təkrar yuxarı çıxa biləcəyi unudulmamalıdır.
Bu səbəbdən bu xəstələrdə dərman müalicəsi ilə xaya endirilsə belə, təqib davam etməlidir. Enməmiş xayalarda dərman müalicəsinin çəki artımı, penis boyunda uzanma, tüklənmə kimi bəzi yan təsirləri ola bilər.
Enməmiş xaya əməliyyatı
Təqiblə birlikdə yerinə enməyən xayalarda vaxt itirmədən cərrahi üsulla xayanın endirilməsi ən çox tətbiq edilən üsuldur. Tətbiq ediləcək cərrahi əməliyyatların uğur şansı 100% deyil. Enməmiş xaya diaqnozu qoyulduqda xaya nə qədər aşağıya yaxındırsa, cərrahiyyənin uğur ehtimalı da o qədər yüksəkdir.
Enməmiş xaya əməliyyatlarında unudulmaması gərəkən bir məsələ də, daha əvvəl söylədiyimiz kimi, əməliyyat sonrası şiş riskinin davam etdiyi xəstə ilə paylaşılmalı və mütəmadi təqiblərdən imtina edilməməlidir.
Bundan əlavə, enməmiş xaya müalicəsi alan uşaqların ailələrinə, uşaq sahibi olma vəziyyətləri ilə bağlı irəliləyən yaşlarda nəzarətlərin laqeyd edilməməsi xatırladılmalıdır.
Kriptorxizm çox vacibdir
Çox tez-tez rast gəlinən bu sağlamlıq problemi, erkən diaqnoz qoyulduqda mütəmadi təqiblə birlikdə üz güldürən nəticələr verən müalicələrə malikdir. Ancaq enməmiş xayalarda sonsuzluq, xaya şişi riski, kosmetik və psixoloji problemlərin həyat boyu mümkün risklər altında olduğu unudulmamalıdır.
Erkən diaqnoz qoyulan bir uşaqda xayanın öz-özünə enmə ehtimalının yüksək olduğu, ancaq ilk bir il içərisində enməyən xayalarda vaxt itirmədən müalicəyə başlanmasının uşağın gələcək həyatı üçün çox vacib olduğu unudulmamalıdır. Bu xəstəliyin diaqnozu təqib edən həkimlər və ya ailələr tərəfindən qoyulur. Enməmiş xaya və utancaq xaya fərqi və təqib aralıqları həkim tərəfindən tənzimlənməlidir.
Enməmiş xayada xaya protezi
Xaya protezi yalnız kosmetik səbəblərlə tətbiq edilən tibbi prosedurdur. Yəni funksional bir vəzifə yerinə yetirmir. Qoyulan protez xaricdən xaya varmış təəssüratı yaradaraq, insanın özünü yaxşı hiss etməsinə səbəb olur. Sperm və hormon istehsalı ilə bağlı funksiyalarda heç bir rolu yoxdur.
Enməmiş xayalarda, endirilməyən xayanın yerinə protez qoyulması, tətbiq edilən bir müalicə deyil. Xaya endirmə əməliyyatları bu vəziyyətlərdə tövsiyə edilən ən vacib müalicə alternativdir.
Enməmiş xaya vəziyyətində, götürülmək məcburiyyətində qalan xayalarda və ya bütün araşdırmalara baxmayaraq tapılmayan və inkişaf etmədiyi və ya sonradan itdiyinə qərar verilən xayalarda, bu tərəfə xaya protezi yerləşdirilməsi üçün qiymətləndirilir.
Bu protezlər xüsusi materiallardan istehsal edilən, fərqli ölçüləri olan protezlərdir. Saytımızda bu mövzuda daha ətraflı məqalələrimiz mövcuddur.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
