Xaya xərçəngi nadir xərçəng növlərindən biri olsa da, 20-35 yaş arası kişilərdə ən çox rast gəlinən xərçəng növüdür. İnkişaf edən müalicə üsulları sayəsində xəstəlik əksər hallarda tamamilə müalicə edilə bilər. Xaya şişi riskini artıran əsas faktorlardan biri “kriptorxizm” adlanan enməmiş xayalardır. Bu vəziyyət xərçəngə tutulma riskini 3-14 dəfə artırır.

Xaya nədir?

Kişi reproduktiv sisteminin bir hissəsi olan xayalar, skrotum adlanan dəri kisəsi içərisində penisin arxasında oturan iki oval vəzidir. Xayalar sperma istehsal edir və saxlayır. Bu funksiyaya əlavə olaraq, üz tüklərinin inkişafına, əzələ kütləsinin artmasına, həmçinin cinsi həvəsə (libido) cavabdeh olan testosteron istehsal edir. Sperma əmələ gəlməsi və testosteron ifrazı hipofizdən ifraz olunan FSH və LH hormonları tərəfindən idarə olunur.

Xaya xərçəngi nədir?

Xaya xərçəngi xayalarda başlayan və bəzən bədənin digər nahiyələrinə yayıla bilən şişdir. Xaya xərçəngi, xaya toxumalarında xərçəngli (bədxassəli) hüceyrələr əmələ gəldikdə baş verir. Testis xərçəngi 20-35 yaş arası kişilərdə ən çox rast gəlinən xərçəngdir. Xəstəlik adətən uğurla müalicə edilə bilər. Xərçəng hüceyrələrinin inkişafı hər iki testisdə baş verə bilər, lakin bu çox nadirdir. (2-3 faiz)

Xaya xərçənginin risk faktorları

Xaya xərçəngi risk faktorlarına əsasən aşağıdakılar daxildir:

Yaş

Əksər hallarda 15-40 yaş arasında rast gəlinir. Xaya xərçəngi 20-35 yaş arası kişilərdə ən çox rast gəlinən xərçəng növüdür.

İrq – Etnik mənsubiyyət

Ağdərili kişilərdə xaya xərçənginin inkişaf riski qaradərili kişilərə nisbətən 5 dəfə yüksəkdir. Bütün dünyada bu xəstəliyin inkişaf riski Amerika və Avropada yüksək, Afrika və ya Asiyada isə daha azdır.

Ailədə xaya xərçəngi tarixi

Ailə tarixi testis xərçəngi inkişaf riskini artırır. Əslində ailədə kişidə xaya xərçəngi varsa, eyni ailədə olan qardaş və/və ya oğulda xaya xərçənginin olma ehtimalı artır.

Enməmiş xaya (kriptorxizm)

Doğuşdan əvvəl enməyən xayaları olan kişilər yüksək risk altındadır. Bu vəziyyəti düzəltmək üçün əməliyyat keçirən kişilərdə belə testis xərçənginin inkişaf riski var.

Anormal xaya inkişafı

Xayaların anormal inkişafına səbəb olan şərtlər testis xərçəngi riskini artıra bilər.

HİV infeksiyası

HİV-ə yoluxmuş kişilərdə, xüsusən də QİÇS xəstələrində xaya xərçəngi riski artır.

Klinefelter sindromu

Klinefelter sindromu da testis xərçəngi riskini artıran faktorlardan biridir.

Xaya xərçənginin növləri hansılardır?

Testis xərçənglərinin təxminən 90-95 faizi sperma istehsal etmək üçün istifadə edilən “germ hüceyrələri” adlanan hüceyrələrdə meydana gəlir. Testis xərçənginin iki əsas növü var: seminoma və qeyri-seminoma.

Seminoma şişləri bu iki əsas xüsusiyyətə malikdir:

• Seminoma olmayan şişlərdən daha yavaş inkişaf etməyə meyllidir
• Adətən 25-45 yaş arasında baş versə də, daha böyük yaşlarda da baş verə bilər.

Seminoma olmayan şişlərin xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir:

• Seminom xərçəngindən daha sürətli inkişaf etməyə meyllidir
• Dörd əsas alt tip var: teratoma, xoriokarsinoma, sarı kisəsi şişi və embrion karsinoma.
• Adətən yeniyetməliyin sonunda və 30+ ilyaşlarda əvvəllərində

Digər şişlər

Qarışıq şişlər

Bəzən testis xərçəngi seminoma hüceyrələrinin və qeyri-seminoma hüceyrələrinin qarışığını və ya seminoma olmayan hüceyrələrin müxtəlif alt tiplərinin birləşməsini (qarışıq şişlər) ehtiva edə bilər.

Stromal şişlər

Stromal şişlər xayaların dəstəkləyici (struktur) və hormon istehsal edən toxumasını meydana gətirən hüceyrələrdə əmələ gəlir. Onlar adətən xoşxassəli olur və cərrahi yolla çıxarılır.

Xaya xərçənginin əlamətləri

Xaya xərçənginin ilk əlaməti adətən xayanın şişməsi və ya xayada sərt bir “topun” olmasıdır. Testislərdə adətən ağrı olmur; Ancaq ağrı və ya narahatlıq adətən xayaların yerləşdiyi çantaya bənzər orqanda hiss edilə bilər.

Testis xərçənginin digər əlamətləri:

• Skrotumda çəkmə hissi və ya narahatlıq
• Normaldan daha böyük görünən testis
• Aşağı qarın və qasıq nahiyəsində yüngül ağrı
• Skrotumda maye toplanması (Hydrosele)

Digər simptomlar da inkişaf edə bilər, bunlar testis xərçənginin mərhələsindən asılı olaraq dəyişə bilər, o cümlədən:

• Kürək, bel ağrısı
• Öskürək
• Bir və ya hər iki ayağın şişməsi və ya qan laxtasından nəfəs darlığı testis xərçənginin əlamətləri ola bilər. Böyük bir damarda qan laxtalanması dərin venoz tromboz və ya DVT adlanır. Ağciyər arteriyasında qan laxtalanmasına ağciyər emboliyası deyilir. Bu vəziyyət nəfəs darlığına səbəb olur.

• Çəki itirmək
• İnfeksiya: Testis infeksiyası orxit adlanır. Epididimisin infeksiyası epididimit adlanır. İnfeksiya şübhəsi varsa, xəstəyə antibiotiklər təyin oluna bilər. Antibiotiklər problemi həll etməzsə, testis xərçəngindən şübhələnirsə, adətən başqa testlər tələb olunur.
• Döş həssaslığı və ya böyüməsi: Nadir olsa da, bəzi testis şişləri döş bezlərinin həssaslığına və ya döş toxumasının genişlənməsinə səbəb olan hormonlar istehsal edir, bu vəziyyət jinekomastiya adlanır.

Xaya xərçənginin erkən mərhələdə aşkarlanması müalicənin müvəffəqiyyət nisbətini artıracağından yuxarıda qeyd olunan əlamətlər müşahidə olunarsa, gecikmədən həkimə müraciət etmək lazımdır.

Xaya xərçənginin diaqnozu

Xaya şişlərinin diaqnozu üçün fiziki müayinə, xayaların ultrasəs müayinəsi və qan testləri lazımdır. Bu müayinələrlə yanaşı, şişin yayılma riskinin qarşısını almaq üçün ağciyər rentgen və tomoqrafiyası da aparılır.

Şiş marker zülallarının səviyyəsini ölçmək üçün aşağıdakı qan testləri də aparılacaq.

• Alfa-fetoprotein (AFP)
• Beta-insan xorionik gonadotropin (beta-hCG)
• Laktat dehidrogenaz (LDH)
• Plasental qələvi fosfataz

Bütün analizlərin (KT, MRT, döş qəfəsinin rentgenoqrafiyası) və patoloji müayinənin nəticələrinə əsasən xəstəliyin mərhələsi və hüceyrə quruluşuna görə dəyişən alt tipləri müəyyən edilir. Alınan nəticələrə əsasən, “kimyaterapiya” və ya “radioterapiya” kimi əlavə müalicəyə ehtiyac olub-olmadığı müəyyən edilir. 

Xaya xərçənginin müalicə üsulları

Xaya xərçənginin müalicəsi xərçəng hüceyrələrinin yayılmasına, xərçəngin növünə və xəstələrin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə görə dəyişir.

Mərhələ 1 xərçəngin yalnız testisdə aşkar edildiyini bildirir;

Mərhələ 2 xərçəngin qarın və ya çanaqdakı limfa düyünlərinə yayıldığını bildirir.

Mərhələ 3 xərçəngin limfa düyünlərindən kənarda ağciyərlər kimi bədənin digər hissələrinə yayılması deməkdir. Xüsusilə erkən mərhələdə diaqnoz qoyulan xərçəngin əsas müalicə üsulu cərrahiyyə olduğunu söyləmək olar.

Beləliklə, xərçəng yalnız xayadadırsa (mərhələ 1), xayanın çıxarılması (orxidektomiya) tələb olunan yeganə müalicə ola bilər. Xərçəng xayadan kənara yayılıbsa, xəstə həmçinin kimyaterapiya və/və ya radioterapiya ala bilər. 

Əməliyyat

Xaya xərçənginin əsas müalicəsi xərçəngdən təsirlənən xayanın çıxarılması əməliyyatıdır. Bu əməliyyata orxidektomiya deyilir. Erkən diaqnoz qoyulan xaya xərçənginin əsas müalicə üsulunun cərrahi əməliyyat olduğunu söyləmək olar.

Kimyaterapiya

Xərçəng xaya xaricinə yayılıbsa və ya əməliyyatdan sonra təkrarlanırsa, kimyaterapiya istifadə edilə bilər. Xərçəng yayılmamış olsa belə, lazım gələrsə, həkim xəstəyə kimyaterapiya verə bilər. Bunun səbəbi testis xərçənginin gələcəkdə təkrarlanma ehtimalını azaltmaqdır.

Radioterapiya

Radioterapiya xərçəng hüceyrələrini öldürmək üçün radiasiyadan istifadə edir. Radiasiya terapiyası seminoma tipli testis xərçənglərinin müalicəsində istifadə olunur, çünki seminomalar radiasiyaya çox həssasdır. Radiasiya terapiyası, xərçəngin əməliyyatdan sonra təkrarlanmasının qarşısını almaq üçün və ya xərçəng xayadan kənara yayıldıqda istifadə edilə bilər.

Xaya xərçəngi haqqında tez-tez verilən suallar

Testis xərçənginin hansı mərhələləri var?

Mərhələ 1: Mərhələ 1-də şiş yalnız xayadadır.

Mərhələ 2: Mərhələ 2-də şiş qarın bölgəsindəki limfa düyünlərinə yayılıb.

Mərhələ 3: Mərhələ 3-də şiş qarın boşluğundakı limfa düyünlərinə və ondan kənara (ən çox ağciyərə) yayılmışdır.

Xaya xərçəngindən sonra uşaq sahibi ola bilərəmmi?

Orxidektomiya ilə tək xaya çıxarıldıqdan sonra ümumiyyətlə sonsuzluq və ya ereksiya problemləri yaranmır. Çünki digər xaya daha çox sperma və daha çox testosteron hormonu istehsal edir ki, bu, əskik olanı kompensasiya edir. Bununla belə, kimyaterapiya və radioterapiya məhsuldarlığı azalda bilər. Digər tərəfdən, müalicə zamanı həm testislər, həm də limfa düyünləri çıxarılarsa, fertilliyə təsir edə bilər.

Xaya xərçənginin qarşısını almaq olarmı?

Xaya xərçənginin qarşısını almaq üçün heç bir yol yoxdur; Ancaq erkən diaqnoz vacibdir. Kişilər ayda bir dəfə özünü testis müayinəsi (TSE) etməlidir. Xayalarda hər hansı dəyişiklik (topaqlar və ya düyünlər, sərtlik, davamlı ağrılar və ya xayaların böyüməsi və ya kiçilməsi) müşahidə olunarsa, gecikmədən həkimə müraciət etmək lazımdır.

Xayanı yoxlamaq üçün hər iki əldən istifadə edilməlidir. Şəhadət və orta barmaqlar xayanın altına, baş barmaqlar isə xayanın üzərinə qoyulmalıdır. Xayalar barmaqlar arasında yumşaq bir şəkildə çevrilməlidir. (Xayaların müxtəlif ölçülərdə olması normaldır.)

Xayada hər hansı bir sərtlik və ya şişlik olub olmadığını yoxlamaq lazımdır. Hər hansı bir şiş hiss edilərsə, həkimə müraciət edilməlidir. (Topaqlar noxud boyda və ya daha böyük ola bilər və adətən ağrısızdır.)

Xaya xərçəngi olan kişilərin sağlaşma şansı nədir?

Bu xərçəng növü 95 faizdən çox hallarda uğurla müalicə olunur. Mənfi risk faktorları olan kişilərdə də orta hesabla 50 faiz sağalma şansı var.